1.Khái quát
về người Sán Dìu và hát Soọng cô
1.1. Người
Sán Dìu ở Việt Nam
Dân tộc Sán
Dìu ở Việt Nam có khoảng 126.000 người (1), phân bố ở vùng trung du phía Bắc
thuộc các tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang, Phú Thọ, Bắc Cạn, Thái Nguyên và Tuyên
Quang. Theo các nguồn tài liệu đã công bố, người Sán Dìu ở Việt Nam Nam
Người Sán
Dìu ở Việt Nam tự nhận mình là Sán
Déo Nhín có nghĩa là Người ở núi (Sơn Dao Nhân). Ngoài ra ở mỗi
vùng người Sán Dìu cư trú thì những dân tộc khác lại đặt cho họ
cái tên riêng, hoặc ngay chính bản thân họ cũng thừa nhận tên đó như:
Sán Déo, Trại, Trại Đất, Mán Quần Cộc, Mán Váy xẻ...
1.2. Nguồn
gốc và khái niệm hát Soọng Cô
Người Sán Dìu ở
xã Ninh Lai (huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang) truyền tụng một câu chuyện về
nguồn gốc tục hát Soọng cô. Chuyện kể lại rằng: Từ rất xưa có một cô gái
tên là Lý Tam Mói thông minh, xinh đẹp, hát đối đáp rất giỏi. Thanh niên trong
làng chưa có một ai hát đối lại được cô. Một ngày kia, có ba chàng trai trên
ba chiếc thuyền mang theo các bài hát đối không rõ từ xứ nào muốn tìm gặp cô
gái để thử tài. Gần đến nơi, họ nhìn thấy một cô gái đang gánh nước bên bờ
sông. Ba chàng bèn hỏi thăm tới nhà cô Lý Tam Mói. Cô gái liền nói với ba chàng
trai, mình chính là em gái của Lý Tam Mói, rồi ra một câu hát đối, nếu ba chàng
đối lại được thì cô sẽ chỉ đường. Nhưng ba chàng trai tìm tất cả các sách trên
thuyền mà không đối lại được, thất vọng quay thuyền trở về. Từ đó, cô gái bỗng
sinh buồn rầu, luyến tiếc vì đã không mời ba chàng trai vào thăm bản. Ngày
ngày, cô ra bến sông trông về nơi xa và nhẩm hát những bài hát mang âm điệu da
diết, khắc khoải, mong chờ. Những bài hát của cô được dân làng lưu truyền qua
nhiều thế hệ.
Theo tiếng Sán Dìu thì Soọng có nghĩa là hát, còn Cô
nghĩa là ca. Lời ca và giai điệu của Soọng cô không hề khô cứng mà mềm
dẻo đầy sức lan tỏa, diễn đạt tâm tư tình cảm của người hát, làm mê
đắm lòng người.
Soọng Cô là một thể loại hát ví đối đáp gắn liền với
sinh hoạt văn hóa dân gian của người Sán Dìu. Nó là những tâm tư tình
cảm của những đôi trai gái đang trong giai đoạn tìm hiểu nhau, nhờ
tiếng hát để trải tấm lòng mình, là phương tiện để bộc lộ những
tâm ý mà không dám ngỏ lời trực tiếp một cách tinh tế. Không chỉ có
vậy, Sọong Cô còn là những lời hát ru đưa con trẻ chìm trong giấc ngủ,
là những lời hát để hỏi thăm về gia đình, bạn bè… của những người
lâu ngày mới có dịp gặp mặt. Những câu hát Soọng Cô không bị giới
hạn bởi không gian, thời gian, hoàn cảnh cũng như môi trường diễn
xướng, người ta có thể hát một đêm, nhiều đêm, hát trong nhà, bên bờ
suối, khi đi làm nương, hay trong lúc đi chơi làng, trong khi ru con và
trong các lễ hội của người Sán Dìu. Bên cạnh vai trò là một loại hình giải
trí của một dân tộc yêu văn nghệ, nó thanh lọc tâm hồn, giúp cho con
người từ bỏ cái ác, hướng tới cái thiện, cái hoàn mỹ.
Tùy trong từng hoàn cảnh mà Soọng Cô được diễn xướng
theo cách hát Coóng hoặc hát Ênh. Hát Coóng là cách hát mà ở đó
người hát không sử dụng những âm phụ luyến láy mà đi thẳng vào lời
hát, thường được hát trong lao động. Còn hát Ếnh là cách hát mà
trong đó sử dụng những từ luyến láy chậm chạp trong những lúc ru
con, hoặc là những lời buông lơi lả lướt của những đôi trai gái đang
yêu.
2. Môi trường và nhân vật diễn xướng của lối hát Soọng Cô
Môi trường diễn xướng của hát Soọng Cô khá tự do. Có lẽ vì
thế mà nó có sức sống kỳ diệu trong sinh hoạt văn nghệ của người Sán
Dìu. Người hát có thể:
1. Hát giao duyên bên bờ suối: Là những bài hát được
thể hiện trong lúc thanh niên nam nữ của hai/nhiều làng đứng ở bờ suối
- nơi được coi là ranh giới phân định giữa các làng vào những đêm sáng
trăng, đối đáp với nhau, qua đó thể hiện tình cảm của mình qua những
lời hát.
2. Hát Soọng Cô trong lao động sản xuất: Thường là những
bài hát được cất lên trong những lúc lao động, thể hiện những tâm
hồn đầy lãng mạn. Chính môi trường lao động là cái nôi sinh ra và
nuôi dưỡng câu hát Soọng cô ngân nga bên những sườn đồi.
3. Hát đối đáp trong nhà: Đó là bài hát của các chàng
trai hoặc của các cô gái đến nhà một người nào đó (có thể là nhà của
nam hoặc nữ) thách đố hát đối đáp, và nếu như chấp nhận thì cuộc hát
bắt đầu và có thể kéo dài đến hết đêm.
4. Hát trong đám cưới: Những câu hát Soọng Cô đã làm cho
đôi lứa tìm thấy một nửa hạnh phúc của cuộc đời mình. Và nó tiếp
tục vang lên trong quy trình của một lễ cưới: hát nghênh tiếp (Soọng Cô
Lán Xả) và hát mở nắp chai rượu (Soọng Cô Hoi Va Chíu)
5. Hát chúc xuân: Là lời hát của những người thân, bạn
bè, hàng xóm chúc tụng nhau nhân ngày tết đến, xuân về.
6. Hát ru
con: Đó là những bài hát ru mượt mà, sâu lắng, thể hiện tình cảm và ước vọng của
ông bà, cha mẹ đối với đứa con bé bỏng của mình
3. Nội dung của các bài hát Soọng Cô
Nội dung của
Soọng Cô rất phong phú, thể hiện sự đa dạng và độc đáo trong văn nghệ dân gian
của người Sán Dìu. Tùy từng hoàn cảnh cụ thể mà Soọng Cô đã truyền tải những
thông điệp văn hóa đến cho mọi người.
3.1.Hát
giao duyên
* Lời chào hỏi và xin phép
Những đêm hát giao duyên của các chàng trai cô gái Sán Dìu
thường diễn ra ở trong nhà, bên bờ suối, hoặc khu đất trống trước
làng.
Nếu hát trong nhà, đầu tiên khách phải xin phép gia chủ để
được hát giao duyên. Thông thường thì bên chủ động đi hát có sự chuẩn
bị về thời gian, sau đó họ cùng nhau đi đến nhà có người mình định
ngỏ lời yêu đương để hát. Mặc dù đã biết trước nhưng khi bạn hát tới
nhà thì chủ nhà cũng phải giả vờ như không biết cho đến khi khách có
lời đánh tiếng thì chủ mới mời khách vào nhà. Khi khách bước vào
nhà kèm theo đó là những câu hát xin phép gia chủ để được hát giao
duyên với người con gái (hoặc con trai) trong nhà (2):
Xin phép chủ nhà,
Xin phép chàng trai
( cô gái),
Xin phép gia đình
yên tâm ngủ,
Để con trai con gái giao duyên với nhau.
Khi chủ nhà lên tiếng đồng ý có
nghĩa là khi ấy các đôi trai gái được thỏa sức trổ tài ca hát của
mình mà yên tâm là không sợ ai ngăn cấm. Từ lúc đó bắt đầu cho một đêm hát
giao duyên.
* Hát đố
Khi biết bạn hát đến nhà, chủ nhà
ban đầu thường tỏ ra thờ ơ và đặt ra thách thức đối với bạn hát
của mình, đưa họ vào những tình huống phải suy nghĩ thật kỹ mới có
thể giải đáp được câu đố trong lời hát đó. Hát hay chưa đủ mà còn phải thể
hiện sự thông minh để các bạn hát nể phục.
Trước khi chủ nhà đưa ra những lời
hát đố, thường là những lời giao kèo, nếu như không giải được câu đố
thì buổi hát dừng lại ở đây, mời bạn về để hôm khác có sự chuẩn
bị tốt hơn thì sẽ hát. Đến nhà mà bị chủ nhà giao kèo như vậy là
những thử thách đầu tiên mà các chàng trai, cô gái phải vượt qua, nếu
không sẽ bị bạn hát xem thường. Chủ nhà thường đưa ra bài hát đố: Mút mọt cô
Con gì không xương, sống ở trong hang ?
Con gì không xương, sống ở vũng nước ?
Con gì không xương, sống ở trong nong ?
Con gì không xương, bay khắp phương trời
?
Sau khi đưa ra bài hát, chủ nhà cho
phép khách suy nghĩ tìm câu trả lời, sau đó bên khách cử ra một đại
diện lên hát đối lại và giao kèo rằng bên chủ nhà cũng phải trả lời câu đố
mà bên khách đưa ra:
Con giun không xương, sống ở trong hang.
Con đỉa không xương, sống ở vũng nước.
Con tằm không xương (con), người nuôi
trong nong.
Con chuồn chuồn không xương, bay khắp
phương trời.
Những lời đối đáp hết sức mạch lạc
đã làm cho các bạn hát phải nể phục trong lòng. Họ tỏ ra là người
không chỉ giỏi trong việc đối đáp mà còn rất thông minh khi đố lại gia chủ:
Nơi nào bằng phẳng, không mọc cỏ?
Sừng con gì mọc dài, không ra chãng?
Sừng con gì có chãng mà lại không ra
quả?
Cây gì ra quả mà không ra hoa?
……
Cuộc hát đối đáp tiếp tục diễn ra
với những lời thách đố của hai bên. Không giống như trong hát Quan Họ,
các liền anh, liền chị, mặc dù hát với nhau nhưng không bao giờ được
lấy nhau, trong hát Soọng Cô, các chàng trai, cô gái, có thể mặc sức
thông qua lời hát để ngỏ lời, chọn bạn tình, chọn bạn đời. Những tuần
trà lần lượt rót ra mời bạn. Những câu hát vẫn nhẹ nhàng trầm
lắng, làm cho con người quên đi cảm giác về thời gian.
Khi tiếng gà gáy báo hiệu một ngày
mới sắp bắt đầu, những tâm hồn đang đắm chìm trong những điệu hát Soọng
Cô như chợt tỉnh giấc, nhiều đôi cảm thấy luyến tiếc rằng thời gian
ngắn quá chưa đủ để nói hết tâm sự trong lòng. Những câu hát giã từ
cất lên, hẹn một đêm gần nhất để tiếp tục hát lên những làn điệu Soọng
Cô:
Gà gáy chưa khắp trời sắp sáng,
Gà gáy sáng rồi sắp chia tay,
Bố mẹ, ông bà thì còn được,
Anh, em mình chia tay đứt hết ruột gan.
Chủ nhà cũng đáp lại với ý nghĩa:
mới chỉ chia tay buổi hát hôm nay thôi, đâu có phải chia tay không gặp
lại nữa nên an ủi mà rằng:
Rừng sâu cây to cành mọc ngang.
Chim phượng bay đến không dám sang,
Chim phượng bay đến không dám đậu,
Lưu tâm chờ đợi đón anh sang.
Qua lời hát chia tay ta đã thấy ai đó đã chọn được người
yêu: Lưu tâm chờ đợi đón anh
sang mà họ không nói thẳng ra
rằng Em đã ưng anh rồi. Đây là cách gián tiếp thể hiện một
tiêu chuẩn khi chọn người yêu của thanh niên Sán Dìu: thông minh, tinh tế, sâu
sắc nhưng cũng rất nồng nàn.
* Hát giao duyên
Khi đã ưng nhau, các chàng trai, cô gái Sán Dìu có thể tiếp
tục cùng đoàn hoặc tách riêng ra để hát giao duyên. Hát giao duyên không chỉ là
phương tiện thể hiện tài năng của các đôi nam nữ mà còn là nơi gửi gắm và thể
hiện ước mơ, quan niệm về người bạn tình cũng như tình cảm của những người đang
tìm hiểu nhau. Do vậy, nội dung của hát giao duyên rất phong phú và đa dạng, thể
hiện sự tinh túy và sâu lắng trong đời sống tình cảm của người Sán Dìu
Hát giao duyên thể hiện nỗi nhớ nhung của
chàng trai, cô gái khi đang yêu: Tóong
lóong Cô (nhớ anh, nhớ
nàng)
Nhớ anh lắm lắm anh ơi
Nhớ đêm không ngủ nhớ ngày không ăn
Nhớ anh cơm chẳng buồn ăn
Hai bên tay áo ướt đầm như mưa.
Đồng thời hát giao duyên còn là những tiếng nói
của đôi trẻ khi yêu nhau nhưng bị các thế lực ngăn cấm:
Cách sông cách núi cũng không ngại
Trăm sông nghìn đèo rất là khó
Nghe tiếng hát nhưng không sang được
Cách sông cách núi hái hoa rất khó.
Nhưng không vì những khó khăn trở ngại mà họ nản lòng.
Câu hát Soọng cô lại vang lên thể hiện ước mơ và sự tin tưởng vào hạnh
phúc đôi lứa.
Dưới nước trôi đến một cây rau
Nước trên chảy xuống một cây hành
Anh là lợn vàng em là tiên
Lợn vàng nàng tiên kết thành đôi.
Bên cạnh những lời tâm tình, than thở, những ước nguyện của
đôi trai gái, hát Soọng cô còn thể hiện sự
chủ động trong tình yêu của những chàng trai, cô gái Sán Dìu. Từ tình
yêu, họ mơ ước tiến đến một cuộc hôn nhân hạnh phúc
Nam:
Anh đến ngồi trên thác nước cao
Nước chảy tuôn trào đi khắp nơi
Rằng em nay mười tám đôi mươi
Có lòng mời anh đi sang chơi.
Nữ:
Đầu nguồn nước chảy đi muôn phương
Ruộng thiếu nước thì khơi nước vào
Em đây tuổi mới độ hoa đào
Mong anh tính em về làm dâu.
3.2. Hát trong đám cưới
Khi đã thành đôi lứa thì
Soọng Cô lại được vang lên trong lễ cưới. Theo quan niệm của người Sán
Dìu thì đám cưới có thể thiếu lợn, rượu nhưng không thể thiếu làn điệu
Soọng Cô vì đó là những nghi thức bắt buộc trong lễ cưới của người
Sán Dìu.
* Hát nghênh tiếp (Soọng Cô Lán Xả)
Theo phong tục khi nhà trai đến rước dâu thì bên
nhà gái mang những chiếc ghế để ở cửa ra vào cùng một ấm trà pha sẵn
và một vài miếng trầu đã têm. Ngụ ý của việc này là nhà trai phải
hát đúng những câu hát của nhà gái đưa ra thì mới được mời vào
nhà, nó như một sự thử thách cuối cùng đối với chú rể và họ hàng
nhà trai.
Nhà gái hát:
Trong nhà có bàn ghế,
Cũng có lá trầu cùng với cau
Hôm nay trong nhà có đám cưới
Chị em ra đón tiếp nhà trai.
Nhà trai đáp lại :
Có bàn có ghế ngáng lối đi
Trai mang lợn bé lối không thông
Cũng có trầu cau bổ làm bốn
Chị em bỏ ghế đón nhà trai
Nhà gái lại hỏi:
Cất lên tiếng hát hỏi nhà trai
Hôm nay đem đến lễ lạt gì?
Có lễ gì để cúng tổ tiên?
Mừng duyên trai gái và hai họ.
Nhà trai cứ thế đáp lại lần lượt những câu hỏi
của nhà gái đưa ra, họ mời nhau uống nước, ăn trầu và khi nhà gái
cảm thấy thỏa mãn yêu cầu thì bỏ ghế để mời nhà trai vào nhà.
* Hát Khai Hoa Tửu (Soọng Cô Hoi Va Chíu)
Sau khi được mời vào trong nhà, đại diện bên nhà
trai là ông trưởng quan lang (người thay mặt bố mẹ đẻ chú rể đi đón
dâu) xin phép họ hàng nhà gái làm lễ cúng tổ tiên và đón cô dâu về
nhà. Lúc này, tại nhà gái diễn ra lễ Khai Hoa Tửu (Hoi Va Chíu) và những
làn điệu Soọng cô vang lên là những lời hát mừng và tạ ơn công lao của tổ
tiên.
Nhà
gái hát:
Hát lên tiếng hát hỏi nhà trai
Tại sao có quả trứng thần tiên
Trứng thần tiên xâu hai sợi chỉ
Cũng nhớ ơn tổ tiên hai họ.
Nhà trai đáp rằng:
Cùng tiếng hát Khai Hoa Tửu
Trứng thần tiên kết mối lương duyên
Hai sợi chỉ xuyên qua đôi trứng
Trình bền đẹp tổ tiên xe duyên
NGUYỄN THỊ THANH VÂN
No comments:
Post a Comment